Źródło i ujście

Teoretyczny model „źródło-ujście” odnosi sie do demografii i opisuje jak jakość siedliska wpływa na zmiany liczebności populacji [26, 27]. „Źródło” to siedlisko, w którym reprodukcja przewyższa śmiertelność, „ujście” jest siedliskiem gdzie przeważa śmiertelność. W odniesieniu do korytarzy, jako źródła należy traktować takie struktury, które stanowią siedlisko bytowania populacji zasilających sąsiadujące płaty. Mogą to być zarówno osobniki, jak i diaspory. Zieleń przydrożna jest źródłem gatunków inwazyjnych, które wnikają do siedlisk półnaturalnych i naturalnych (np. dąb czerwony Quercus rubra, robinia akacjowa Robinia pseudacacia) [35]. Negatywne oddziaływanie na różnorodność biologiczną obserwuje się również na poziomie genetycznym – tzw. topola kanadyjska (mieszańce między gatunkami północnoamerykańskimi i europejskimi) krzyżuje się powszechnie z rodzimą topolą czarną Populus nigra wypierając ten gatunek ze wszystkich siedlisk [18].

Sztuczne struktury krajobrazowe tworzone w celu zapewnienia przemieszczania się zwierząt między płatami siedlisk mogą stać się „ujściem”. Dzieje się tak wtedy, gdy nie spełniają minimalnych wymagań dla nawet przejściowego bytowania osobników – w przypadku zwierząt są niepokojone przez obecność człowieka, narażone na ataki drapieżników, lub wypierane przez generalistów [32].

Model „źródła–ujście” ma zastosowanie w analizie populacji niektórych gatunków „naturowych”, np. susła perełkowanego Spermatophilus suslicus, którego największa populacja powstała na skutek wsiedlenia i jest obecnie w wyraźnej regresji. Wśród niektórych gatunków ptaków i ssaków obserwuje się zmiany behawioralne i ekspansje na tereny o wyższej antropopresji (np. dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus, śmieszka Larus ridibundus, bóbr Castor fiber). Populacje te można traktować jako „źródło”.  Dotychczas nie zaobserwowano przypadku takiego rozprzestrzeniania u gatunków roślin wymienionych w załączniku 2 Dyrektywy Siedliskowej.

Znaczenie korytarzy ekologicznych w ochronie siedlisk przyrodniczych

Siedlisko przyrodnicze w rozumieniu Dyrektywy Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 roku („Dyrektywa Siedliskowa”) i ustawy z 16 kwietnia o ochronie przyrody to „obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne”. W praktyce przyjmuje się, że jest to ekosystem (lub jego fragment) zlokalizowany w przestrzeni geograficznej. Ze względu na mylące podobieństwo terminów, zwraca się uwagę na to, że ochrona siedlisk przyrodniczych oznacza ochronę ekosystemów, a nie tylko ochronę siedlisk (biotopów), która oznaczałaby tylko np. ochronę gleby i warunków wodnych.

Funkcjonowanie systemów przyrodniczych jakim są ekosystem i krajobraz wymaga istnienia kanałów łączności między poszczególnymi składnikami systemu i między systemem a otoczeniem. Takimi kanałami są m.in. przemieszczanie się osobników lub ich diaspor, przepływ biogenów, krążenie wody. W odniesieniu do siedlisk, korytarze pełnią wszystkie funkcje omówione wyżej: łącznika, siedliska, filtru, bariery, źródła i ujścia. W odróżnieniu od gatunków, kanały te i ich funkcje są znacznie bardziej zróżnicowane i obejmujące np. migrację pierwiastków i ich jonów, przepływy energii, zależności pokarmowe, interakcje wewnątrz- i międzygatunkowe.

Aspekty wpływu inwestycji liniowych na siedliska przyrodnicze są bardzo różnorodne ze względu na różnorodność powiązań i zależności warunkujących prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów. Należy podkreślić, że niektóre siedliska przyrodnicze tworzą kompleksy przestrzenne i funkcjonalne silnie powiązane ze sobą. Tak jest w krajobrazach borów sosnowych gdzie sąsiadują ze sobą siedliska:

• 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi,
• 91T0 śródlądowy bór chrobotkowy,
• 91D0 bory i lasy bagienne,
• 7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska,
• 7150 obniżenia na podłożu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion,
• 7110 torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe),
• 3160 naturalne dystroficzne zbiorniki wodne.

W ujęciu przestrzennym tworzą one charakterystyczne toposekwencje, których integrującym elementem (przestrzennym i po części funkcjonalnym) są płaty borów świeżych (siedlisko niechronione prawnie). Ze względu na różnorodność powiązań między nimi, w ocenie wpływu należy uwzględnić wpływ na całość kompleksu.

Podobnie krajobraz doliny dużej rzeki, w którego skład wchodzą siedliska:

• 3270 zalewane muliste brzegi rzek,
• 3150 starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion,
• 6510 Niżowe i górskie świeże łaki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatheretion elatioris),
• 6440 łąki selernicowe (Cnidion dubii),
• 6430-3 niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe,
• 6120 ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae),
• 91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe,
• 91F0 łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe.

Elementem kształtującym i integrującym krajobraz jest jakość, ilość i dynamika wód prowadzonych przez rzekę. Na zjawiska naturalne nakłada się sfera działalności człowieka, która w przypadku niektórych siedlisk jest elementem niezbędnym, np. łąki wymagające regularnego koszenia. Fragmentacja siedliska wywołana inwestycją może oddziaływać zarówno na stosunki wodne,  funkcjonowanie populacji roślin budujących fitocenozy (część gatunków wchodzących w jej skład posiada strukturę metapopulacji [25]), możliwość transportu diaspor między płatami siedliska, ale także na gospodarczą organizację przestrzeni i wartość ekonomiczną gruntów.

Korytarze ekologiczne jako element sieci Natura 2000 (PDF)

Podsumowanie

Termin „korytarz ekologiczny” stosowany jest szeroko zarówno w ochronie przyrody, ekologii krajobrazu, planowaniu przestrzennym i urbanistyce. Główna rola, jaką przypisuje się korytarzom ekologicznym, to umożliwienie przemieszczania się organizmów między płatami siedlisk.

W rozważaniach dotyczących oddziaływania inwestycji na gatunki roślin i zwierząt, siedliska przyrodnicze i sieć Natura 2000 jako całość, należy uwzględnić inne niż przewodnik (łącznik) funkcje korytarzy ekologicznych: siedlisko, filtr, barierę, źródło i ujście. Specyfika i zróżnicowanie biologii, form i kanałów dyspersji gatunków „naturowych” powoduje, że korytarze korzystne dla zapewnienia właściwych warunków ochrony są różne pod względem wielkości (szerokość od metrów do wielu kilometrów) i struktury (ciągłe, mozaikowe, krajobrazowe). Mogą się one nakładać, krzyżować, a pod względem potrzeb poszczególnych gatunków także wykluczać.

Wpływ działalności człowieka na korytarze ekologiczne jest wieloaspektowy. Realizacja funkcji może być modyfikowana poprzez zmianę formy, intensywności i struktury przestrzennej użytkowania, zmianę rzeźby terenu, stosunków wodnych, mikroklimatu. Znaczące oddziaływanie może nastąpić w efekcie wprowadzania do krajobrazu nowych struktur, które najczęściej tworzą bariery lub filtry w istniejących korytarzach i stają się nowymi.

Siedliska przyrodnicze i sieć Natura 2000 jako całość wymaga prawidłowego funkcjonowania wielu kanałów przepływu: przemieszczania gatunków (osobników i diaspor), transportu biogenów, przepływu wody czy energii. Problem wpływu inwestycji liniowych na te kanały jest niedostatecznie rozpoznany i najczęściej pomijany w ocenach oddziaływania na środowisko.

Marek Kucharczyk
Zakład Ochrony Przyrody
Instytut Biologii UMCS

Referat był przygotowany na  Międzynarodową Konferencję Naukowo-Techniczną „Ochrona środowiska i estetyka a rozwój infrastruktury drogowej” – Kazimierz Dolny, 7-9 października 2009 r.

Literatura (PDF)

Tweet