Budownictwo jest sektorem gospodarki, w którym odnotowywany jest wysoki wskaźnik wypadkowości. Z kontroli Głównej Inspekcji Pracy wynika, że poziom bezpieczeństwa pracy na budowach, w tym drogowych, jest nadal niezadowalający. Niepokojącym zjawiskiem staje się wzrost zagrożeń.
Od 2006 roku w budownictwie odnotowuje się wzrost liczby poszkodowanych w wypadkach przy pracy. W latach 2007-2008 to tempo wzrostu wyniosło 12% i było dwukrotnie wyższe w stosunku do tempa, jakie oszacowano dla wszystkich sektorów naszej gospodarki. W tym szczególnie niepokojącym zjawiskiem stał się wzrost ofiar śmiertelnych wypadków na budowach. Trzykrotnie przewyższył wzrost odnotowany dla całej gospodarki kraju. W 2007 roku na budowach zginęły 92 osoby, a już w 2008 roku – 122. Zmniejszenie natomiast zaobserwowano w liczbie osób, które doznały ciężkich obrażeń ciała w wyniku zdarzeń na budowach. W 2008 roku spadek ten sięgnął 20,45 w stosunku do roku poprzedniego.
Przyczyna wypadków
Analizę stanu bezpieczeństwa na budowach łączy się z sytuacją, jaka kształtowała się w tym sektorze gospodarki. W 2008 roku wszystkie przedsiębiorstwa (łącznie z małymi, zatrudniającymi do 9 osób) zwiększyły produkcję o 11%. W tym również roku do budownictwa trafiło blisko 60 tys. nowych pracowników. Przy tym zatrudniono wiele osób nieposiadających odpowiednich kwalifikacji zawodowych i doświadczeń. Na rynku bowiem zabrakło fachowców. Duża ich część wyemigrowała zarobkowo. Ponadto likwidacja szkolnictwa zawodowego pogłębiła problem braku kadr. Wskutek tego w budownictwie wystąpiła również duża rotacja pracowników. Według statystyk GUS liczba osób poszkodowanych w wypadkach na budowach, których staż pracy nie przekroczył roku, w stosunku do ogólnej liczby poszkodowanych, procentowo kształtowała się następująco: w 2005 r. – 42,8%, 2006 r. – 47,7%, 2007 r. – 51,9%, 2008 r. – 50,8%.
Dodatkowo do wzrostu wypadkowości w budownictwie przyczyniły się takie czynniki, jak zwiększenie udziału w rynku firm małych i słabych ekonomicznie, a także brak właściwego nadzoru w przestrzeganiu zasad i przepisów bezpieczeństwa pracy.
W 2008 roku inspektorzy pracy przeprowadzili 5 635 kontroli na 3 431 budowach. Były to kontrole dotyczące przestrzegania przepisów bhp na placach budowy i przy budowie autostrad i remoncie dróg, w tym mostów i wiaduktów.
| Kontrole 2008 r. | Place budowy | Drogi, mosty | Razem |
| Liczba kontroli | 4 876 | 759 | 5 635 |
| Liczba placów budowy | 2 942 | 489 | 3 431 |
| Liczba pracodawców | 4 351 | 650 | 5 001 |
| Liczba zatrudnionych | 58 844 | 18 932 | 77 776 |
Budownictwo ogólne
Ponad połowę kontroli (66%) przeprowadzono w firmach zatrudniających do 9 pracowników, 28% kontroli w przedsiębiorstwach zatrudniających od 10 do 49 pracowników, a 6% w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 50 osób.
Najwięcej wykrytych nieprawidłowości dotyczyło prac wykonywanych na rusztowaniach – połowa skontrolowanych konstrukcji nie miała zatwierdzonego odbioru. Na 62% budów stwierdzono, że ściany wykopów nie były zabezpieczone przed osuwaniem gruntów, co ewidentnie podyktowane było ograniczaniem kosztów realizacji robót. Na 34% budów skarpy wykopów nie miały prawidłowego nachylenia dostosowanego do warunków gruntowo-wodnych. Brak wejść/zejść do wykopów odnotowano na 32% kontrolowanych budów.
Kontrolerzy inspekcji pracy stwierdzili również braki w wygrodzeniach i w oznakowaniu stref niebezpiecznych przy wykonywaniu prac na wysokości, gdy stosowano sprzęt do transportu pionowego oraz przy wykonywaniu wykopów (49% budów). Stan techniczny maszyn i urządzeń oceniono jako zły na 19% budów. Liczne też były braki w zabezpieczeniach instalacji elektrycznych przed uszkodzeniami mechanicznymi (58% budów).
Na prawie co drugiej kontrolowanej budowie (46%) pracownicy nie stosowali środków ochrony indywidualnej. Ponadto pracodawcy powierzali obsługę specjalistycznych maszyn i urządzeń osobom bez wymaganych do tego kwalifikacji. Nagminne niedociągnięcia dotyczyły także obowiązku przeprowadzenia szkoleń bhp oraz profilaktycznych badań pracowników. Z kolei brak udokumentowanej oceny ryzyka zawodowego wystąpił na prawie co trzeciej budowie (30%).
Budownictwo drogowe
W 759 kontrolach PIP objęto 489 budów mostów, wiaduktów, autostrad, przebudów dróg samorządowych i krajowych, w tym również węzłów komunikacyjnych, oraz 650 pracodawców. Ponad połowę kontroli przeprowadzono w firmach zatrudniających do 9 osób (52%). Drugą liczebnie grupą podmiotów kontrolowanych były przedsiębiorstwa zatrudniające od 10 do 49 pracowników (35%). Pozostała część to firmy powyżej 50 osób (13%).
Kontrolerzy sprawdzali organizację prac i organizację ruchu, a w przypadku obiektów mostowych zabezpieczenia prac na wysokościach. Niestety, inspektorzy PIP ocenili, że nie nastąpiła poprawa w stosunku do 2007 roku, a nawet w niektórych dziedzinach wzrosła liczba nieprawidłowości. Szczególnie dotyczy to prac na wysokościach. Na 61% budów zabrakło środków zabezpieczających przed upadkiem z wysokości, a na 68% stan rusztowań był zły. Ponadto stwierdzono braki w zabezpieczeniach przed wejściem osób postronnych (30%). W przypadku 38% budów zabrakło zabezpieczenia stref niebezpiecznych, w których pracują maszyny i urządzenia. Wiele zagrożeń stwierdzono przy prowadzeniu robót ziemnych. Na 59% budów nie obudowano skarp. Nagminnie nie zabezpieczano ścian wykopów, nieprawidłowo wydobywano i składowano urobek.
Na co czwartej budowie, w miejscu wykonywania robót, brakowało właściwych znaków drogowych i urządzeń bezpieczeństwa ruchu. Aż 216 pracowników obsługujących specjalistyczny sprzęt nie posiadało uprawnień do jego obsługi (23% budów). W 35% budów stwierdzono brak instrukcji bezpiecznego wykonywania robót, a w podobnej liczbie przedsiębiorstw - nie respektowanie zapisów tych instrukcji. Na co czwartej budowie (27%) brakowało zaplecza higieniczno-sanitarnego. Pracownicy nie byli wyposażani w środki ochrony indywidualnej (30% budów).
| Rodzaj nieprawidłowości stwierdzonej w 2008 r. | % budów, na których je stwierdzono | uwagi |
| Brak szkoleń wstępnych – instruktaż stanowiskowy | 18 | dotyczyło 515 pracowników |
| Dopuszczenie do pracy bez aktualnych badań lekarskich | 17 | dotyczyło 218 pracowników |
| Zatrudnienie bez wymaganych uprawnień kwalifikacyjnych | 16 | dotyczyło 167 pracowników |
| Zatrudnienie operatorów maszyn budowlanych bez wymaganych uprawnień kwalifikacyjnych | 23 | dotyczyło 216 pracowników |
| Brak udokumentowanej oceny ryzyka zawodowego | 22 | dotyczyło 889 pracowników |
| Niedoinformowanie pracowników o ryzyku zawodowym związanym z wykonywana pracą i zasadach ochrony przed zagrożeniami | 18 | dotyczyło 657 pracowników |
| Niewyposażenie pracowników w odpowiednie środki ochrony indywidualnej | 30 | dotyczyło 347 pracowników |
| Niestosowanie środków ochrony indywidualnej przez pracowników | 51 | dotyczyło 779 pracowników |
| Brak zabezpieczenia terenu budowy przed dostępem osób nieupoważnionych | 30 | np. spowodowane rozległym terenem budowy |
| Prowadzenie robót na zamkniętych lub ograniczonych odcinkach czynnego ruchu drogowego bez rozmieszczenia właściwych znaków drogowych zgodnie z zatwierdzonym projektem | 25 | np. spowodowane stałym przemieszczaniem maszyn i osób wykonujących pracę |
| Brak zaplecza higieniczno-sanitarnego | 27 | np. brak umywalni, szatni |
| Brak instrukcji bezpiecznego wykonywania robót | 35 | problem szczególnie istotny przy wykonywaniu robót niebezpiecznych |
| Prowadzenie robót niezgodnie z instrukcją bezpiecznego wykonywania robót | 35 | nieskuteczny nadzór nad pracownikami lub ciche przyzwolenie na łamanie przepisów |
| Brak zabezpieczenia i oznakowania stref (miejsc) niebezpiecznych | 38 | np. brak zabezpieczenia i oznakowania terenu wokół pracujących maszyn budowlanych |
| Nieustaleni przez pracodawcę stanowisk pracy wymagających wykonywania robót przez co najmniej dwie osoby | 24 | brak wiedzy u pracodawców dotyczącej wymagań dla robót szczególnie niebezpiecznych |
| Nieopracowanie wykazu prac szczególnie niebezpiecznych | 29 | np. lekceważenie zagrożeń brak |
| Niezapełnienie zgodnie z przepisami dojścia do stanowisk pracy | 19 | np. brak balustrady przy schodach |
| Prowadzenie robót ziemnych w wykopach niezgodnie z przepisami | 59 | np. brak umocnienia ścian wykopu |
| Prowadzenie prac na wysokości niezgodnie z przepisami | 61 | nieprawidłowe zabezpieczenie stanowisk na wysokości środkami ochrony zbiorowej |
| Rusztowania wykonane niezgodnie z przepisami | 68 | np. brak balustrady na rusztowaniach |
| Brak udokumentowanego odbioru rusztowania | 49 | dotyczyło odbioru 46 rusztowań |
| Niewłaściwy stan techniczny maszyn i urządzeń | 15 | dotyczyło to 85 maszyn, np. niesprawne wyłączniki awaryjne |
| Brak instrukcji bhp dotyczącej użytkowanych maszyn i urządzeń | 25 | brak instrukcji lub jej nieudostępnienie do stałego korzystania |
| Niezabezpieczone przed uszkodzeniem mechanicznym przewody elektryczne | 41 | np. przewody elektryczne leżące na ciągach komunikacyjnych, w wodzie |
| Niewłaściwe składowanie lub magazynowanie materiałów | 22 | np. składowanie materiałów na ciągach komunikacyjnych |
W ocenie inspektorów pracy pod względem zapewnienia prawidłowych warunków pracy lepiej wypadają duże przedsiębiorstwa. Czuwają one nad właściwą organizacją pracy, często posiadają wdrożone systemy zarządzania bezpieczeństwem, ponadto inwestują w nowy sprzęt. W przypadku podwykonawców dobierają ich z grupy tych sprawdzonych i respektujących zasady bhp.
Agnieszka Serbeńska
Zagadnienia bhp na budowach przedstawił Tadeusz J. Zając – Główny Inspektor Pracy, podczas Forum Przygotowania Inwestycji PKD, 28-29 kwietnia 2009 r.
