Oddziaływanie akustyczne, jako jeden ze szkodliwych czynników wpływających na ptaki, utrudnia komunikację głosową, co powoduje z kolei trudności w pozyskiwaniu rewiru, ostrzeganiu przed zagrożeniem i przystępowaniu do lęgów. Bardzo wrażliwe na uciążliwości powodowane przez hałas drogowy są ptaki, które charakteryzują się niską częstotliwością śpiewu – zbliżoną do częstotliwości hałasu komunikacyjnego, takie jak: kukułka, grzywacz, gajówka, dzięcioł zielonosiwy czy turkawka. Co ciekawe, ptaki próbując skutecznie się porozumieć mogą zmieniać częstotliwość i amplitudę śpiewu lub porozumiewają się tylko w chwilach pomiędzy przejazdami pojazdów.
W artykule przedstawiono wpływ oddziaływania akustycznego na ptaki, rozwiązania prawne mające na celu ochronę gatunkową oraz wyniki badań wykonywanych w Polsce i za granicą, rzucające nowe światło na kolejne interesujące aspekty tego zagadnienia.
1. WSTĘP
Rozwój infrastruktury komunikacyjnej, obserwowany w ostatnich latach w Polsce, powoduje coraz większe oddziaływanie na środowisko. Drogi i linie kolejowe oddziałują nie tylko na ludzi mieszkających lub przebywających w ich sąsiedztwie, ale również na zwierzęta, w tym ptaki. Budowie nowych tras komunikacyjnych zawsze towarzyszy silne przekształcanie środowiska naturalnego oraz zasobów przyrodniczych. Ruch samochodów i pociągów po istniejących drogach i liniach kolejowych powoduje oddziaływanie zarówno na faunę i florę, jak i na ich siedliska (nierozerwalnie związane ze zwierzętami i roślinami). Realizacja nowych odcinków infrastruktury komunikacyjnej zawsze powoduje zajęcie terenu, które może mieć wpływ na fragmentację siedlisk fauny i flory [15]. Największym zasięgiem niekorzystnego oddziaływania tras komunikacyjnych na środowisko charakteryzuje się z reguły hałas (biorąc pod uwagę dopuszczalne wartości obowiązujące dla ludzi). Przeważnie to właśnie hałas jest również najbardziej dokuczliwym czynnikiem związanym z budową infrastruktury komunikacyjnej. Oddziaływanie to powoduje uciążliwości zarówno dla ludzi, jak i zwierząt, w tym ptaków. Należy natomiast dodać, że wpływ oddziaływania infrastruktury komunikacyjnej na ptaki, w tym również oddziaływania hałasu, nie jest do końca w pełni rozpoznany. W referacie przedstawiono zagadnienia związane z tym oddziaływaniem, na przykładzie analizy aktów prawnych, dostępnych publikacji i własnych badań, w tym obliczeń akustycznych.
2. PODSTAWY PRAWNE
Zagadnienia dotyczące ochrony dziko żyjących ptaków zostały podjęte w jednej z unijnych dyrektyw, tzw. „Dyrektywie ptasiej” [1](potoczna nazwa Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa). Podstawowym jej celem jest „ochrona wszystkich gatunków ptactwa występujących naturalnie w stanie dzikim na europejskim terytorium państw członkowskich”. W dyrektywie tej zwrócono uwagę na fakt, iż „liczebność populacji wielu gatunków dzikiego ptactwa, występujących naturalnie na europejskim terytorium państw członkowskich, zmniejsza się w niektórych przypadkach w bardzo szybkim tempie, co stanowi poważne zagrożenie dla ochrony środowiska naturalnego, w szczególności dla jego równowagi biologicznej” [1]. Gatunkami ptaków dziko żyjącymi w Europie, w tym w Polsce, są głównie gatunki wędrowne, stąd ich ochrona przed niekorzystnym oddziaływaniem, w tym oddziaływaniem akustycznym, jest zwykle problemem transgranicznym, który wymaga wspólnej odpowiedzialności i podejmowania odpowiednich działań przez wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej. Dyrektywa zwraca uwagę na fakt, iż konieczne do podjęcia środki ochronne i zapobiegawcze „muszą mieć zastosowanie do różnych czynników, które mogą wpływać na liczebność ptactwa (…) w szczególności na niszczenie i zanieczyszczanie ich naturalnych siedlisk”, co nierozerwalnie jest związane z budową, przebudową lub modernizacją oraz funkcjonowaniem tras komunikacyjnych.
W Załączniku I Dyrektywy ptasiej [1]określono gatunki ptaków podlegające specjalnym środkom ochronnym, które przede wszystkim dotyczą ich naturalnych siedlisk. Środki te mają na celu zapewnienie ptakom przetrwanie oraz reprodukcję na obszarach, na których występują. Państwa członkowskie Unii Europejskiej, w tym Polska, zostały zobligowane do utworzenia tzw. obszarów specjalnej ochrony (OSO, ang. SPA – Special Protection Area) dla gatunków ptaków wymienionych w załączniku 1 do dyrektywy oraz dla gatunków wędrownych (szczególnie czułych na zniszczenia siedlisk). Tworzą one, wraz ze specjalnymi obszarami ochrony siedlisk (tzw. SOO) sieć Natura 2000. Poniżej na rys. 1przedstawiono lokalizację obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) na terenie Polski.
Rys. 1. Lokalizacja obszarów specjalnej ochrony ptaków (oznaczone kolorem niebieskim) w sieci Natura 2000 na terenie Polski [18]
W chwili obecnej, na terenie całej Polski, ustanowiono łącznie 144 obszary, w granicach których ptaki powinny mieć korzystne warunki bytowania i rozrodu. Obszary te zostały wyznaczone na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska [3], [5]. Określono w nim nazwy, położenie administracyjne oraz cele i przedmioty ochrony wszystkich ustanowionych obszarów ochronnych. Obszary OSO są wyznaczane i ustanawiane wg ściśle określonych kryteriów naukowych. Przeprowadza się to w taki sposób, aby chronić kluczowe miejsca występowania poszczególnych gatunków lub grup gatunków w Państwach Członkowskich Unii Europejskiej [7], [8].
Zagadnienia dotyczące ochrony ptaków oraz obszarów specjalnej ochrony są również podejmowane w ustawie o ochronie przyrody [2]. Zgodnie z zapisami art. 27a ust. 3 tej ustawy „zmiana granic lub likwidacja obszaru specjalnej ochrony ptaków (…) następuje, jeżeli jest to uzasadnione naturalnymi zmianami stwierdzonymi w wyniku monitoringu i nadzoru (…) oraz po uzyskaniu zgody Komisji Europejskiej”. Ustawa ta zakazuje również „umyślnego płoszenia lub niepokojenia w miejscach noclegu, w okresie lęgowym w miejscach rozrodu lub wychowu młodych lub w miejscach żerowania zgrupowań ptaków migrujących lub zimujących”. Zakaz ten dotyczy w dużej mierze oddziaływań akustycznych powstających w trakcie budowy lub użytkowania tras komunikacyjnych. Mogą one powodować płoszenie lub niepokojenie ptaków.
3. GŁÓWNE ZAGROŻENIA DLA PTAKÓW POWSTAJĄCE WSKUTEK ODDZIAŁYWANIA AKUSTYCZNEGO TRAS KOMUNIKACYJNYCH
Ruch pojazdów charakteryzuje się licznymi czynnikami mającymi wpływ m.in. na liczebność i różnorodność ptaków żyjących w sąsiedztwie tras komunikacyjnych. Do głównych czynników powodujących spadek liczebności i różnorodności ptaków zaliczyć można przede wszystkim: oddziaływanie akustyczne, wpływ oświetlenia pojazdów, penetrację terenów zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie tras komunikacyjnych przez ludzi oraz zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby. W referacie skupiono się na negatywnym wpływie oddziaływania akustycznego na gatunki ptaków.
Na podstawie badań przeprowadzonych w Holandii stwierdzono spadek liczebności ptaków w sąsiedztwie dróg o dużym natężeniu ruchu pojazdów zarówno na terenach rolniczych, jak i leśnych [9], [10], [11]. Wyniki tych badań wykazały, że hałas generowany przez ruch pojazdów o poziomie większym od 47 dB powoduje uciążliwości i zakłócenia w lęgach ptaków. Podobne badania zostały wykonane w Polsce przez Zakład Ochrony Przyrody Uniwersytetu Marii Curie‑Skłodowiskiej w Lublinie [13], [14]. Na podstawie wyników obserwacji stwierdzono, iż liczebność i różnorodność gatunkowa ptaków rosła wraz z oddalaniem się od drogi, czyli wraz ze spadkiem poziomu hałasu generowanego przez ruchu pojazdów. Wyniki badań wykazały, że poziom hałasu mniejszy od ok. 53 dB (poziom wyższy niż określony we wnioskach z badań holenderskich), w zasadzie nie miał większego wpływu na zagęszczenie i bogactwo gatunkowe ptaków. Stwierdzono, że najbardziej wrażliwą na oddziaływanie akustyczne grupą ptaków były gatunki gniazdujące przy ziemi oraz charakteryzujące się komunikacją głosową o niskiej częstotliwości. Od tej reguły można jednak zaobserwować wyjątki. Niektóre gatunki ptaków (np. muchołówka żałobna, modraszka czy bogatka) preferują bliskie sąsiedztwo drogi, co jest związane z tzw. efektem krawędzi. Polega on na większej dostępności pokarmu (przede wszystkim bezkręgowców). Efekt ten może jednak stanowić również pułapkę ekologiczną dla gatunków ptaków egzystujących w bliskim sąsiedztwie tras komunikacyjnych. Jest to związane z większym prawdopodobieństwem kolizji z przejeżdżającymi pojazdami [15]. Dodatkowo należy wspomnieć o większym narażeniu ptaków na ataki drapieżników, które chętniej penetrują tereny zlokalizowane w bliskim sąsiedztwie dróg, niż położone np. w głębi lasu. Jest to również związane z większą bazą pokarmową.
Oddziaływanie akustyczne pojazdów ma również duży wpływ na prawidłową komunikację głosową ptaków. Polega ona na przekazywaniu informacji pomiędzy poszczególnymi osobnikami. Jest bardzo istotnym czynnikiem determinującym zachowania ptaków. Główną funkcją śpiewu jest przywabienie partnerki. Niemniej istotne są również odgłosy mające na celu utrzymanie kontaktu pomiędzy osobnikami oraz ostrzegające o potencjalnym niebezpieczeństwie (np. bliskości drapieżnika). Oddziaływanie akustyczne tras komunikacyjnych może w znacznym stopniu utrudniać komunikację pomiędzy ptakami. Powoduje to z kolei trudności w pozyskiwaniu rewiru i przystępowaniu do lęgów. Bardzo wrażliwe na uciążliwości powodowane przez hałas drogowy są ptaki, które charakteryzują się niską częstotliwością śpiewu – zbliżoną do częstotliwości hałasu komunikacyjnego. Przykładem mogą być takie gatunki jak: kukułka, grzywacz, gajówka, dzięcioł zielonosiwy czy turkawka. Gatunki te zdecydowanie unikają bliskiego sąsiedztwa dróg. Zaburzenia w komunikacji dźwiękowej ptaków mogą powodować trudności w lęgach lub w niektórych przypadkach jego całkowity zanik. Ptaki próbując skutecznie porozumieć się mogą zmieniać częstotliwość i amplitudę śpiewu lub porozumiewają się tylko w chwilach pomiędzy przejazdami pojazdów [14], [15].
Badania przeprowadzone przez Zakład Ochrony Przyrody UMCS [14]pokazują, że w okresie lęgowym graniczną izofoną, która określa zasięg negatywnego oddziaływania hałasu na populację ptaków jest poziom ok. 53 dB. Badania holenderskie wskazują na nieco niższe poziomy dopuszczalne imisji hałasu komunikacyjnego dla ptaków. W tym przypadku izofonę graniczną określa się na poziomie ok. 47 dB [12]. Należy zauważyć, że są to poziomy niższe od poziomów dopuszczalnych hałasu w środowisku przyjmowanych do oceny oddziaływania tras komunikacyjnych (drogowych) na ludzi [3], [6]. Nie można zatem jednoznacznie wnioskować w opracowaniach środowiskowych, że w sytuacji, w której nie stwierdzono negatywnego oddziaływania tras komunikacyjnych na ludzi, nie występuje również negatywne oddziaływanie akustyczne powodujące uciążliwości dla ptaków egzystujących w podobnej odległości od krawędzi jezdni lub torowiska, co tereny podlegające ochronie akustycznej określone w rozporządzeniu [3], [6]. W każdym przypadku powinno się wykonywać osobną ocenę oddziaływania hałasu na chronione gatunki ptaków.
Ocenę oddziaływania akustycznego trasy komunikacyjnej na ptaki przedstawiono w drugiej części artykułu, którą opublikujemy już 17 grudnia. Zapraszamy !
Literatura
[1] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (wersja ujednolicona),
[2] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody(Dz. U. 2004 Nr 92, poz. 880 z późn. zm.).
[3] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 120, poz. 826).
[4] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U.2011 nr 25, poz. 133),
[5] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 marca 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz. U. 2012 nr 0, poz. 358),
[6] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 października 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. z 2012 r., poz. 1109).
[7] Sidło P., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.), „Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce”. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Warszawa, 2004 r.
[8] Engel J. „Natura 2000 w ocenach oddziaływania przedsięwzięć na środowisko”, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2009 r.
[9] Reijnen, R., Foppen, R., Meeuwsen, H. The effects of traffic on the density of breeding birds in Dutch agricultural grasslands. Biol Conserv 75:255-260, 1996.
[10] Reijnen, R., Foppen., R., ter Braak, C., Thiessen, J., 1995. The effects of car traffic on breeding bird populations in woodland. III. Reduction of density in relation to the proximity of main roads. J Appl Ecol 32:187-202.
[11] Reijnen, R., Foppen, R., Veenbaas, G., 1997. Disturbance by traffic of breeding birds: evaluation of the effect and considerations in planning and managing road corridors. Biodiv Conserv 6:567-581.
[12] Reijnen R., Foppen R. Impact of road traffic on breeding bird population. W: Davenport J., Davenport J.L.(eds.) The ecology of transportation: managing mobility for the environment. Springer, Dordrecht, str. 255-274, 2006.
[13] Kucharczyk M., Wiącek J. Wstępne wyniki badań nad wpływem hałasu drogowego na ptaki w lasach Pomorza Zachodniego i Lubelszczyzny. W: Ptaki-Środowisko-Zagrożenia_Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków (Wiącek J., Polak M., Kucharczyk M., GrzywaczewskiG., Jerzak L. (eds.), str. 335-342, 2009
[14] Polak, M., Wiącek, J., Kucharczyk, M., Orzechowski, R., 2013. The effect of road traffic on a breeding community of woodland birds. Eur J Forest Res. 132:931-941.
[15] Wiącek J., Polak M., Kucharczyk M., Zgorzałek S. „Wpływ hałasu drogowego na ptaki”, Budownictwo i Architektura 13(1) str. 75-86, 2014 r.
[16] Federalne Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Rozwoju Miast „Wytyczne Ptaki a ruch drogowy”, Wyniki projektu badawczo – rozwojowego FE 02.286/2007/LRB „Opracowanie wytycznych postępowania w celu unikania i kompensacji spowodowanego ruchem drogowym wpływu na awifaunę”, 2010 r.
[17] Zbyryt A. „Poradnik ochrony ptaków przed kolizjami z przezroczystymi ekranami akustycznymi oraz oknami budynków”, Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Białystok, 2012 r.
[18] http://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/ - 4 września 2014 r.