Dla nikogo nie jest tajemnicą, że stan powietrza w Polsce pozostawia wiele do życzenia. Pomimo znacznej redukcji emisji zanieczyszczeń przemysłowych, standardy jakości powietrza nie są dotrzymywane. Przekraczane są zwłaszcza normy dla pyłów PM10 i PM2,5. Winę za to ponosi głównie indywidualne ogrzewanie budynków (około 88 proc.), a także ruch pojazdów oraz zanieczyszczenia pyłowe z dróg i ulic.

- W tej chwili moja uwaga, jako ministra środowiska, skupia się na walce z niską emisją – powiedział 9 marca na konferencji prasowej w Krakowie minister Maciej Grabowski. – Opracowanie Krajowego Programu Ochrony Powietrza wynika z obowiązku, który jest zapisany w Prawie ochrony środowiska, gdy przekroczenie norm zanieczyszczeń powietrza ma charakter stały. Jest to też wymóg unijny.

Minister zaznaczył, że samo uchwalenie programu niewiele da bez poparcia społecznego, na poziomie regionów i gmin, gdzie podejmuje się najbardziej skuteczne i efektywne decyzje. Dodał, że dla niego najważniejsze jest powstanie koalicji na rzecz czystości powietrza.

Marszałek Marek Sowa liczy przede wszystkim na korektę przepisów związanych z uprawnieniami samorządów. Województwo małopolskie przez dwa lata przygotowywało swój program ochrony powietrza, który po uchwaleniu w 2013 roku, został zakwestionowany wyrokiem sądu.

Słowa marszałka potwierdził poseł Tadeusz Arkit. – Do laski marszałkowskiej złożony został projekt ustawy antysmogowej, którego celem jest doprecyzowanie przepisów, aby wojewódzkie programy ochrony powietrza nie były zaskarżane. I to jest najważniejsze w tej ustawie, aby dać samorządom narzędzia do poprawy stanu środowiska. W tej nowelizacji przewidziana będzie także  możliwość wprowadzenia stref ograniczonej emisji komunikacyjnej przez rady miast.

- Od wielu lat władze samorządowe nie dysponują odpowiednimi narzędziami poprawy jakości powietrza, po prostu mają związane ręce – dodał Andrzej Guła z Polskiego Alarmu Smogowego i wyjaśnił, że uregulowania wymagają przede wszystkim normy jakości dla węgla, standardy emisyjne dla kotłów węglowych i większe kompetencje w zakresie poprawy jakości powietrza dla samorządów.

Ostatnie lata przyniosły poprawę w zakresie emisji przemysłowych, teraz ministerstwo skupiać się będzie przede wszystkim na zanieczyszczeniach pochodzących z sektora bytowo-komunalnego, a więc na wprowadzeniu wymagań jakościowych dla paliw stałych i standardów emisyjnych dla domowych kotłów. A jakie regulacje przewidziane są dla transportu?

Sektor transportu stanowi źródło emisji tlenków azotu, węgla, węglowodorów aromatycznych i metali ciężkich. Jest także źródłem emisji pierwotnej i wtórnej pyłu PM10 oraz PM2,5 (zużycie opon, tarczy sprzęgła, hamulców, nawierzchni). Na wielkość tych emisji wpływa przede wszystkim: liczba i wiek pojazdów, stan nawierzchni dróg, organizacja ruchu oraz styl jazdy. Według danych GUS w 2013 roku w Polsce było zarejestrowanych prawie 25 mln pojazdów, z czego ponad 75 proc. to samochody osobowe. Aż 78 proc. z nich miało ponad 10 lat, a tylko niespełna 4 proc. do 2 lat. W miastach wpływ na emisję zanieczyszczeń ma m.in. nieodpowiednia organizacja ruchu, której skutkiem są zatory, obniżenie prędkości i częste zatrzymywanie się i ruszanie. Ponadto, w Polsce niedostatecznie wykorzystywany jest transport rowerowy i preferowany jest tani zbiorowy transport miejski.

W obszarze sektora transportu działania Krajowego Programu Ochrony Powietrza (KPOK) polegać będą na rozwoju transportu niskoemisyjnego, wspieraniu stosowania „paliw ekologicznych” w komunikacji publicznej, dofinansowaniu realizacji działań naprawczych z funduszy unijnych, krajowych i regionalnych oraz wspieraniu modernizacji miejskiego transportu zbiorowego przyjaznego środowisku.

Jednym z kierunków wskazanych w KPOP są działania na rzecz infrastruktury drogowej, taboru ekologicznego wykorzystującego paliwa niskoemisyjne oraz rozwój alternatywnych form transportu. Uzasadnione jest też prowadzenie polityki finansowej państwa zmierzającej do obniżenia cen paliw niskoemisyjnych oraz szerszego wykorzystania bezemisyjnych odnawialnych źródeł energii.  

W Krajowym Programie Ochrony Powietrza nakreślono jedynie kierunki działań, jakie powinny zostać podjęte na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym. Wymieniono m.in. skonsolidowanie działań na szczeblu krajowym oraz powołanie Partnerstwa na rzecz poprawy jakości powietrza, zwiększanie świadomości społecznej, rozwój i rozpowszechnienie ekologicznych technologii oraz mechanizmów finansowych sprzyjających poprawie jakości powietrza. W sektorze transportu mają to być działania związane zarówno z infrastrukturą drogową, jak i taborem ekologicznym, wykorzystującym niskoemisyjne paliwa. Przewidywany jest też rozwój alternatywnych form transportu oraz upowszechnienie instrumentów wsparcia finansowego. Polityka finansowa państwa ma zmierzać do obniżenia cen paliw niskoemisyjnych oraz szerszego wykorzystania odnawialnych źródeł energii.

Działania naprawcze, wskazane w Krajowym Programie Ochrony Powietrza, wykraczają poza obszar kompetencji Ministerstwa Środowiska i wpływają np. na politykę energetyczną i transportową, przemysł naftowy, gazu ziemnego, węgla kamiennego, zagospodarowanie przestrzenne, innowacyjność i efektywność gospodarki. Stąd konieczna będzie współpraca z innymi resortami, m.in. gospodarki, rolnictwa i rozwoju wsi, infrastruktury i rozwoju, edukacji narodowej, nauki i szkolnictwa wyższego oraz ministerstwa finansów. Ponadto, w ramach Partnerstwa na rzecz poprawy jakości powietrza, do współpracy zaproszone zastały: administracja centralna i samorządowa, organizacje pozarządowe, biznesowe oraz naukowo-badawcze.

Wydaje się, że kluczowe znaczenie mają działania legislacyjne, w tym:
- zmiana ustawy Prawo ochrony środowiska, w szczególności poprzez wprowadzenie definicji niskiej emisji, obszarów przekroczeń w strefie oraz zakazu spalania paliw;
- zmiana ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym;
- zmiana ustawy Prawo budowlane w zakresie określenia w pozwoleniach na budowę dopuszczalnego sposobu ogrzewania budynków na obszarach przekroczeń;
- zmiana ustawy Prawo energetyczne;
- zmiana ustawy Prawo o ruchu drogowym w zakresie możliwości ustanowienia stref ograniczonej emisji transportowej oraz zasad ich wprowadzenia;
- zmiana ustawy o drogach publicznych w zakresie możliwości wprowadzenia oznakowania stref ograniczonej emisji transportowej oraz zwolnienia z opłat za zajęcie pasa drogowego na potrzeby lokalizacji stacji pomiarów zanieczyszczenia powietrza tzw. imisji komunikacyjnej;
- przygotowanie i wprowadzenie granicznych wartości dopuszczalnych emisji zanieczyszczeń ze źródeł spalania paliw stałych i wymagań jakościowych dla nich.

Planowane jest ponadto wsparcie i rozwój produkcji nowych paliw nisko i bezemisyjnych, a także wsparcie modernizacji miejskiego transportu zbiorowego w kierunku przyjaznym dla środowiska. Działania informacyjne mają dotyczyć m.in. prowadzenia kampanii w zakresie proekologicznych zachowań, w tym ekojazdy, zachęty do korzystania z transportu publicznego, wykorzystania miejskich systemów rowerowych itp.

Działania, które w KPOP wymieniono dla sektora transportu to przede wszystkim:
- usprawnienie systemu zarządzania ruchem (zwiększenie liczby połączeń i częstotliwości kursowania niskoemisyjnych pojazdów szynowych w miastach, włączenie transportu kolejowego do transportu miejskiego oraz wprowadzenie autobusów nowej generacji);
- budowa obwodnic, dróg ekspresowych, autostrad i systemów zarządzania ruchem;
- rozwój alternatywnych form transportu (budowa ścieżek rowerowych, wypożyczalni rowerów miejskich).

W ramach działań rozwojowych, do realizacji w dalszej perspektywie (2020-2030) wymieniono m.in. popularyzowanie samochodów elektrycznych poprzez stworzenie sieci udostępniania samochodów osobowych na godziny (podobnie do systemu rowerów miejskich) oraz zwiększanie atrakcyjności środków transportu zbiorowego.

W programie wskazano także środki finansowania inwestycji w obszarze ochrony powietrza. Jest to Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który w latach 2014-2020 planuje wypłaty w wysokości prawie 5 mld zł. Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej do 2020 roku wydadzą ponad 3 mld zł, natomiast przedsięwzięcia transportowe, czyli drogi, kolej transport miejski, lotniczy i morski (19,8 mld euro), oraz sektor ochrony środowiska (3,5 mld euro) zasili najbardziej Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko.
 
Program, zgodnie z zapowiedzią ministra Grabowskiego, może zostać uchwalony przez Radę Ministrów w połowie bieżącego roku.

Ilona Hałucha