Projektowanie estetycznych dróg w randze sztuki
W odróżnieniu od drogownictwa, w określeniach architektury od najdawniejszych czasów pojawiał się czynnik piękna, można się zatem zgodzić, iż architektura zawsze była traktowana jako sztuka. Problematyka kształtowania przestrzeni fizycznej, projektowania, zaspokajania podstawowych potrzeb człowieka jest w ogólnym zarysie wspólna dla architektury i budownictwa. W takim aspekcie do rangi sztuki pretendować mogą i powinny inżynierskie dziedziny twórcze, takie jak projektowanie dróg, mostów i otoczenia ciągów komunikacyjnych.
Jakże prawdziwe dla projektowania drogowego są słowa Juliusza Żórawskiego [5], iż kontynuowanie architektoniczne musi być zbieżne z przejawami form życia. Jeżeli powstanie w nas tendencja do kontynuowania wartości wywołujących dodatnie uczucia, to formowanie architektury (drogi) zjawiającej się na tle przyrody, której cechy chcemy utrwalić, musi być zgodne z każdorazową generalną wytyczną krajobrazu. Jeśli droga nie powinna stanowić akcentu na tle, na którym się zjawia, musi się w to tło wtopić i zlać z nim. Jest to szczególnie znamienne dla konstrukcji drogowej, która zawsze występuje w bezpośrednim kontakcie z krajobrazem. Ochrona każdego krajobrazu polega tu więc na chronieniu jego swobody i słabości formalnej.
Nieświadomość wśród projektantów faktu, iż pożądane jest w ich pracy wykorzystywanie zdolności twórczych, prowadzi do rutynowego stosowania przepisów, bez uwzględniania wartości i kosztów społecznych, co w konsekwencji prowadzi często do powstania drogi nie związanej z jej otoczeniem. Jeżeli natomiast proces projektowania będzie otwarty, uwzględni partycypację społeczną i pobudzi twórcze myślenie projektantów, w efekcie powstanie dobry projekt. Istotnym elementem takiego procesu jest zidentyfikowanie możliwych rozwiązań kompleksowego, wielodyscyplinarnego projektowania. Szczególny charakter projektowania dróg zawiera się w niepowtarzalności, w absolutnej unikatowości każdego projektu. Niepowtarzalnym jest charakter i zagospodarowanie terenu, zwyczaje i potrzeby mieszkańców, wymagania użytkowników przyszłej drogi, możliwości i ograniczenia projektowe. Projektując dowolny odcinek drogi, konieczne jest rozważenie tych wszystkich czynników i ich optymalizacja z wymogami bezpieczeństwa i otoczenia.
Piękno absolutnie subiektywne
Zdolność do postrzegania wrażeń estetycznych umożliwia tylko określenie miary wartości estetycznej obiektu. Nie wyjaśnia nam, dlaczego pewne obiekty uważane są za piękne, a inne nie. Prezentując rozważania dotyczące estetyki, a w szczególności odbioru estetycznego środowiska dróg podkreślić warto, iż:
- Przedmioty doznań, które powodują pojawienie się w nas upodobań bezinteresownych zwykliśmy nazywać pięknymi. Krąg działania, w zakresie którego może powstać upodobanie bezinteresowne, czyli odczucie piękna, zamyka w sobie jednostkę czującą (tu: kierowcę lub użytkownika drogi) i przedmiot doznania (a więc obserwowany, postrzegany, doznawany za pomocą wrażeń obraz środowiska drogi). Żadna inna jednostka nie może należeć do tego kręgu, dlatego piękno jest subiektywne. Obiektywne i absolutne piękno nie może istnieć, choć mogą być przedmioty doznań (tu: elementy, obiekty lub obszary postrzegane w środowisku dróg) promieniujące piękno na większą liczbę jednostek (użytkowników dróg, głównie kierowców, pasażerów czy pieszych).
- Piękno trzeba odczuć. Żadne rozumowania, żadne tłumaczenia nie nakłonią kierowców do upodobania sobie czegoś, co im się nie podoba. Upodobania są automatyczne i nie mogą być nakazane z zewnątrz.
- Piękno rodzi się jedynie z zależności i stosunków między cechami każdej sytuacji i odnajdujemy je wyłącznie na drodze uczucia. Zmierzenie proporcji i stosunków oraz zestawienie ich we wzory matematyczne, ze względu na nieustanną zmienność sytuacji, nie prowadzi do ustalenia recepty na piękno.
- Ustanowienie dogmatów piękna ani dla dróg, ani dla żadnego innego obiektu jest rzeczą niemożliwą, tak jak niemożliwym jest narzucenie prawideł piękna czy stworzenie obowiązkowych wartości estetycznych. Prawidła i dogmaty piękna rodzą się z uczuć same i same pod wpływem uczuć zamierają.
- Subiektywny charakter wrażeń estetycznych nakazuje, aby badania wrażeń i preferencji estetycznych prowadzone były na bazie metod ankietowych na odpowiedniej grupie odbiorców, uwzględniając obszar kulturowy, określoną przestrzeń czasową i motywacje działań grupy. Wyniki tak prowadzonych subiektywnych badań powinny być analizowane i opisywane w sposób jakościowy, a nie ilościowy.
Interesujące dla pojęcia estetyki i piękna w drogownictwie są międzykulturowe badania postrzegania otoczenia, mające na celu ustalenie różnic wynikających z doświadczenia opartego na życiu w określonych warunkach. Do wspólnych warunków związanych z doświadczeniem zaliczyć można, z wymienianych przez Wojciechowskiego (1986, s. 51):
- wspólne doświadczenia osobiste, powstające w zbliżonych warunkach materialnych, społecznych i kulturowych kształtowania się osobowości,
- podobny typ kształtowania odczuć estetycznych przez wspólny system szkolnictwa i wychowania,
- oddziaływanie tego samego systemu środków masowej informacji, kształtującego preferencje estetyczne,
- wspólne doświadczenia regionalne, stanowiące syntezę doświadczeń wynikających z osobistego kontaktu z najbliższym i najczęściej obserwowanym otoczeniem i w podobny sposób poznawaną bliższą i dalszą okolicą.
Wspólny system wartości kształtowany we wspólnocie religijnej, bądź sądy powstałe w wyniku presji ekonomicznej itp. wydają się odgrywać mniejszą rolę w procesie percepcji środowiska dróg danego regionu czy kraju.
