Wskaźniki wyników bezpieczeństwa (SPI) są pomiarami odzwierciedlającymi warunki operacyjne systemu ruchu drogowego, które wpływają na wyniki bezpieczeństwa systemu. Celem SPI jest pomiar lub oszacowanie aktualnego stanu bezpieczeństwa systemu ruchu drogowego, monitorowanie efektów interwencji w zakresie bezpieczeństwa oraz porównywanie wyników bezpieczeństwa różnych systemów ruchu drogowego (np. między krajami, regionami itp.), co ma być pierwszym krokiem do wzajemnej wymiany doświadczeń. Wysokiej jakości SPI mogą być bezcennym narzędziem w tworzeniu przyszłej polityki UE, bazującej na wiedzy i danych.
W ramach projektu SafetyNET, finansowanego przez Unię Europejską, stworzonych zostało siedem obszarów związanych z bezpieczeństwem ruchu drogowego, które są traktowane jako kluczowe dla działań brd w Europie. Obszary te to: alkohol i narkotyki, prędkość, systemy zabezpieczające, stosowanie świateł drogowych podczas dnia, pojazdy, drogi oraz zarządzanie urazami. SPI zostały stworzone na solidnych podstawach, tak aby mogły być wykorzystane praktycznie w Unii Europejskiej, uwzględniając dostępność wymaganych danych, tak teraz, jak i w przyszłości.
We współpracy z przedstawicielami 27 państw członkowskich Unii Europejskiej oraz Norwegii i Szwajcarii, uzyskane zostały wymagane dane potrzebne do zastosowania SPI w dużej ilości krajów. W niektórych obszarach dostępne były wystarczające ilości danych (np. wskaźnik stosowania pasów bezpieczeństwa), natomiast w innych dziedzinach (np. używanie alkoholu i narkotyków) ilość i jakość danych były bardzo różne.
Raport ETSC
Europejski program działań na rzecz brd 2003 określił cel zmniejszenia o połowę liczby ofiar śmiertelnych wypadków do 2010 roku (KE, 2003). Zachęciło to Państwa Członkowskie do przyjęcia krajowych planów brd, które stawiają bezpieczeństwo ruchu drogowego wśród politycznych priorytetów.
Wiele krajów stworzyło i wdraża krajowe plany bezpieczeństwa (EC, 2006). Przyjmuje się na ogół, że plany i cele bezpieczeństwa muszą być okresowo monitorowane, aby sprawdzać dokonane postępy i wprowadzać wymagane zmiany w oparciu o zaobserwowane ostatnio trendy (OECD, 2002).
Przy monitorowaniu postępów w bezpieczeństwie ruchu drogowego jest zwykle oceniana ilość wypadków, osób poszkodowanych oraz kosztów społecznych. Jednak samo liczenie wypadków lub ofiar nie zapewnia wystarczającego wglądu w rzeczywiste procesy. Typowe wypadki i obrażenia są tylko czubkiem góry lodowej, ponieważ pojawiają się „w najgorszym przypadku” w niebezpiecznych warunkach operacyjnych systemu ruchu drogowego. Jednocześnie osoby zarządzające brd muszą uwzględniać możliwie jak najwięcej czynników, które wpływają na bezpieczeństwo, lub przynajmniej takie czynniki, które są w stanie regulować lub kontrolować. Dlatego potrzebne są wskaźniki wyników bezpieczeństwa inne niż liczba wypadków/ofiar, aby zapewnić środki do monitorowania skuteczności zastosowanych działań bezpieczeństwa.
Raport sporządzony przez grupę europejskich specjalistów brd w 2001 roku (ETSC, 2001) opisał szczegółowo powody, dla których potrzebne są wskaźniki wynikowe bezpieczeństwa. Raport stwierdzał między innymi, że aby rozwinąć skuteczne działania w celu redukcji ilości wypadków i ofiar, konieczne jest zrozumienie procesów, które prowadzą do wypadków. Wskaźniki wyników bezpieczeństwa mogą służyć temu celowi.
Wskaźniki wyników bezpieczeństwa (SPI - Safety Performance Indicators) to pomiary odzwierciedlające takie warunki operacyjne systemu ruchu drogowego, które wpływają na wyniki bezpieczeństwa systemu. Celem SPI jest odzwierciedlanie aktualnych warunków bezpieczeństwa systemu ruchu drogowego, w celu mierzenia efektu różnych interwencji w bezpieczeństwo i porównywania wyników bezpieczeństwa różnych systemów ruchu drogowego (np. krajów, regionów itp.). Wysoka jakość SPI może być bezcennym narzędziem tworzenia w przyszłości polityki bazującej na wiedzy i danych w Unii Europejskiej.
Raport ETSC (2001) podkreślił potrzebę rozwoju zestawu wskaźników wyników bezpieczeństwa w Unii Europejskiej, która została dodatkowo wsparta w ramach Europejskiego Programu Działań brd (EC, 2003). Oba źródła określiły siedem obszarów związanych z brd, dla których konieczny jest rozwój SPI. Obszary te obejmowały: alkohol i narkotyki, prędkość, systemy zabezpieczające, jazdę na światłach drogowych w ciągu dnia, pojazdy, drogi i zarządzanie urazami. Obszary te zostały określone jako kluczowe tematy dla działań brd w Europie w oparciu o potencjał różnych obszarów brd dla promocji bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz o doświadczenia i dane dostępne w różnych
krajach.
Następnie w latach 2004-2008 przeprowadzone zostało badanie mające na celu rozwinięcie SPI dla siedmiu zdefiniowanych obszarów. Badanie zostało wykonane w ramach projektu SafetyNET finansowanego ze środków Unii Europejskiej. Celem badania było stworzenie istotnych SPI, które z jednej strony miałyby solidną podstawę, z drugiej strony mogłyby zostać szybko zastosowane w Unii Europejskiej, biorąc pod uwagę dostępność właściwych danych w chwili obecnej i w przyszłości. Zespół SafetyNET współpracował blisko z przedstawicielami z każdego z 27 państw członkowskich oraz Norwegii i Szwajcarii. Przedstawiciele przekazywali niezbędne dla każdego kraju dane oraz opinie zwrotne na temat wyników badania. Niniejsze opracowanie stanowi przegląd i wyjaśnienie metodologii stworzenia ważnych i praktycznych wskaźników oraz pokazuje na przykładach pewne wyniki zastosowania wskaźników w szeregu krajów europejskich.
Metodologia
Model podstawowy
Miejsce SPI w systemie zarządzania bezpieczeństwem zostało pierwotnie przedstawione przez nowozelandzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego (LT SA, 2000) i następnie przez ETSC (2001). Pierwotny model określił kluczowe elementy systemu zarządzania bezpieczeństwem: działania/programy bezpieczeństwa, wskaźniki wyników bezpieczeństwa (jako wynik pośredni), liczby ofiar śmiertelnych/rannych w wypadkach (jako wynik ostateczny) oraz koszty społeczne wypadków/ofiar. Model ten określił SPI jako poziom wyników pośrednich, jednak nie wprowadzał jednoznacznego rozróżnienia między SPI i konkretnymi wynikami programów ani środków zaradczych.
Raport Teoria SPI autorstwa zespołu SafetyNET (Hakkert i in., 2007) zapewnił dodatkowe fundamenty metodologiczne dla rozwoju SPI. Kwestią kluczową w rozwoju SPI było to, że powinny one być w stanie odzwierciedlić niebezpieczne warunki operacyjne systemu ruchu drogowego i powinny być tym samym bardziej ogólnej natury niż bezpośrednie wyniki określonych ulepszeń bezpieczeństwa. Aby ukazać bardziej ogólny charakter SPI oraz ich niezależność od interwencji, warstwa „wyników pośrednich” została dodatkowo podzielona na „warunki operacyjne systemu ruchu drogowego” oraz „wyniki” (działań i interwencji).
Koncepcja stworzona przez SafetyNET odnośnie miejsca SPI w systemie zarządzania bezpieczeństwem została przedstawiona na rysunku 1. W sytuacji idealnej SPI powinny odzwierciedlać niebezpieczne warunki operacyjne systemu ruchu drogowego i być wrażliwe na ich zmiany. Na przykład w przypadku przekraczania ograniczeń prędkości, na niebezpieczne warunki operacyjne systemu ruchu drogowego (np. jazdę z nadmierną prędkości) oddziaływają wyniki programu bezpieczeństwa ruchu drogowego lub określone działania (np. egzekwowanie ograniczeń prędkości). Wyniki stanowią fizyczne skutki interwencji (np. kamery rejestrujące przekraczanie prędkości) natomiast rezultaty powinny być ujęte w formie poprawy warunków operacyjnych (np. niższego poziomu prędkości), które są mierzalne przy pomocy SPI. Poprawione warunki operacyjne spowodują zmniejszenie ilości wypadków lub ofiar, natomiast cały proces powinien zmniejszyć koszty społeczne.
W konsekwencji definicja SPI zaproponowana przez zespół SafetyNET była następująca (Hakkert i in., 2007): wskaźniki wyników bezpieczeństwa to działania (wskaźniki) odzwierciedlające takie warunki operacyjne systemu ruchu drogowego, które wpływają na wyniki bezpieczeństwa systemu.
Celem SPI jest:
- odzwierciedlenie aktualnych warunków bezpieczeństwa systemu ruchu drogowego (tzn. nie są one koniecznie rozpatrywane w kontekście określonego działania bezpieczeństwa, ale w kontekście określonych problemów bezpieczeństwa lub braków w bezpieczeństwie);
- mierzenie skutku różnych interwencji w sferze bezpieczeństwa, ale nie etapu lub poziomu wprowadzenia określonych działań;
- porównywanie wyników bezpieczeństwa różnych systemów ruchu drogowego (np. krajów, regionów itp.).
Wspólna procedura rozwoju SPI w siedmiu obszarach związanych z bezpieczeństwem
Wspólna procedura rozwoju SPI została zastosowana po to, aby uczynić proces bardziej konsekwentnym w różnych obszarach bezpieczeństwa ruchu drogowego (Hakkert i in., 2007). Gdy SPI zostają stworzone dla określonego obszaru bezpieczeństwa, powinny odzwierciedlać czynniki przyczyniające się do wypadków lub obrażeń i odzwierciedlać zakres określonego problemu. Tworzenie SPI powinno rozpocząć się od definicji problemu, tzn. warunków operacyjnych systemu ruchu drogowego, które są niebezpieczne i prowadzą do wypadków lub ofiar w „najgorszyrn przypadku”, następnie powinno zmierzać do przeniesienia takich informacji na mierzalną zmienną. W normalnych warunkach optymalnym wskaźnikiem dla określonego problemu jest wskaźnik bezpośredni. Jednak uzyskanie takiego wskaźnika jest często niemożliwe, na przykład z powodu braku odpowiednich danych. W takim przypadku można użyć pośrednich zmiennych, opisujących problem jako wskaźniki pośrednie. Jeżeli
również takie rozwiązanie nie jest możliwe, problem może zostać podzielony na kilka podproblemów, tak by można było określić wskaźnik dla każdego z nich. Gdy pomiar jest możliwy tylko dla wyników określonych działań brd, należy jednoznacznie określić takie ograniczenia. W ten sposób można poznać różnicę między idealnymi a wykonalnymi SPI.
Dla tworzenia SPI wybranych zostało siedem obszarów problematycznych: alkohol i narkotyki; prędkość; systemy ochronne; stosowanie świateł drogowych w ciągu dnia (DRL); pojazdy (bezpieczeństwo pasywne); drogi; zarządzanie urazami. SPI zostały stworzone dla każdego z tych obszarów zgodnie z opisaną powyżej wspólną procedurą tworzenia (Hakkert i in., 2007). Należy zauważyć, że te siedem obszarów jest związanych z różnymi poziomami systemu bezpieczeństwa ruchu drogowego. Podczas gdy obszary alkoholu i narkotyków oraz prędkości dotyczą problemów bezpieczeństwa ruchu drogowego (lub niebezpiecznych warunków systemu), obszar DRL oraz systemy ochronne odzwierciedlają przeciwdziałania, których celem jest odpowiednio zapobieganie wypadkom i redukowanie ich konsekwencji. Obszary dróg i pojazdów są związane z szerokim obszarem interwencji w bezpieczeństwo ruchu drogowego, natomiast alkohol, narkotyki oraz prędkość dotyczą zachowania ludzi jako przyczyny wypadków. Obszar zarządzania urazami stanowi dodatkową kategorię problemów bezpieczeństwa ruchu drogowego.
Stosowanie stworzonych SPI w Europie
Warunkiem wstępnym dla stosowania SPI w celu porównywania lub monitorowania jest to, że rzeczywiste dane mają wystarczającą jakość oraz ich zbieranie odbywa się w sposób jednolity. Aby pomóc krajom w wyznaczaniu i modernizowaniu swoich systemów zbierania danych SPI, zespół SafetyNET SPI stworzył Podręcznik SPI (Hakkert i Gitelman, 2007). Pokazuje on istniejące praktyki dla ich mierzenia, obejmuje przykłady najlepszych praktyk (jeżeli są dostępne) i opisuje szczegółowo procedury, które są konieczne do zbierania i przetwarzania wymaganych danych w celu szacowania zestawów SPI na poziomie krajowym.
Kwestionariusze zostały przesłane do 27 państw członkowskich (oraz do Norwegii i Szwajcarii) w celu zebrania dostępnych danych i przedstawienia aktualnych praktyk pomiarowych w każdym z predefiniowanych obszarów bezpieczeństwa. Utworzone SPI były weryfikowane pod względem ich stosowalności, w oparciu o odpowiedzi na kwestionariusze (SafetyNET, 2005).
Wyniki
Dla każdego ze zdefiniowanych obszarów stworzony został jeden lub więcej wskaźników wyników bezpieczeństwa. W poniższej części przedstawione zostaną najpierw utworzone wskaźniki, następnie, dla każdego obszaru wskaźnika, omówione zostaną pewne ukryte okoliczności. Na zakończenie dla każdego obszaru podane zostaną przykłady porównań między krajami na bazie danych otrzymanych z 29 badanych krajów europejskich. W związku z obszernością tej pracy, przykłady zostaną określone tylko dla obszaru alkoholu i narkotyków, prędkości, systemów zabezpieczających oraz stosowania świateł drogowych podczas dnia. Więcej porównań między krajami na bazie utworzonych SPI znaleźć można w opracowaniu Visa i Ekslera (2008).
Martijn A. Vis
Instytut Badań nad Bezpieczeństwem Ruchu Drogowego SWOV, Holandia
Victoria Gitelman, Shalom Hakkert
Instytut Badań nad Transportem, Izrael
