Wraz z rozwojem sieci dróg postępuje fragmentacja i izolacja siedlisk oraz związanych z nimi populacji roślin i zwierząt. Sposobem na zmniejszenie negatywnych skutków tego zjawiska jest zachowanie korytarzy ekologicznych.
Termin „korytarz ekologiczny” stosowany jest szeroko zarówno w ochronie przyrody, ekologii krajobrazu, planowaniu przestrzennym, jak i urbanistyce [3, 4, 14, 16, 30]. Główna rola, jaką przypisuje się korytarzom ekologicznym, to umożliwienie przemieszczania się organizmów między płatami siedlisk [15, 34, 36]. Funkcja ta jest szczególnie istotna ze względu na generowaną przez działalność człowieka fragmentację siedlisk i populacji. Wywołuje to szereg negatywnych skutków w różnorodności biologicznej, począwszy od zmniejszenia zróżnicowania genetycznego w wyniku braku przepływu genów i występowania dryfu genetycznego, aż do zanikania populacji i całych gatunków [14, 28].
Historia i przegląd definicji (PDF)
Funkcje i struktura korytarzy ekologicznych
Wyróżnia się 6 funkcji korytarzy ekologicznych [6, 13]. Są to: przewodnik, siedlisko, filtr, bariera, źródło i ujście.
Przewodnik (łącznik)
Możliwość przemieszczania się między płatami siedlisk to najczęściej definiowana funkcja korytarzy ekologicznych [13]. W większości przypadków zwraca się uwagę na dyspersję zwierząt poprzez liniowe struktury pochodzenia naturalnego, jak i antropogenicznego. W pierwszym przypadku mogą to być naturalne cieki i ich doliny, obszary leśne, pasma górskie. Formy antropogeniczne wymieniane najczęściej w literaturze to sztuczne cieki, zadrzewienia, aleje, a także urządzenia specjalne jak przejścia dla zwierząt [5, 15, 21]. W praktyce zawęża się dodatkowo funkcję łącznika jedynie do zwierząt kręgowych (płazy, gady i ssaki).
Rolę przewodnika może spełniać taka struktura, która pozwala na skuteczne przemieszczenie się osobników lub diaspor między płatami siedlisk, w których określony gatunek znajduje odpowiednie warunki dla swojego rozwoju. Ze względu na zróżnicowaną biologię gatunków struktura i wielkość takich korytarzy może różnić się diametralnie nawet w obrębie tej samej grupy systematycznej. Zależy to m.in. od możliwości dyspersyjnych, które u modraszka telejus Maculinea telejus są bardzo małe jak na aktywnie latające zwierzęta (rzędu dziesiątków metrów), a u czerwończyka nieparka Lycaena dispar sięgają setek metrów lub kilometrów. Inne owady, takie jak bytująca w próchniejącym drewnie pachnica dębowa Osmoderma eremita czy zagłębek bruzdkowany Rhysodes sulcatus nie przemieszczają się na większe odległości niż kilkadziesiąt metrów. Większe nieciągłości płatów siedliska stanowią barierę nie do pokonania.
Zwierzęta eksploatujące różne siedliska w poszczególnych fazach rozwojowych lub okresach aktywności mogą przemieszczać się na znaczne odległości. Samice żółwia błotnego Emys orbicularis wędrują w poszukiwaniu miejsc na złożenie jaj nawet kilka kilometrów. Dobrze znane są sezonowe wędrówki płazów z miejsc zimowania do miejsc rozrodu. Osobniki dorosłe kumaka nizinnego Bombina bombina i traszki grzebieniastej Triturus cristatus przemieszczają się na odległość kilkuset metrów. Przetrwanie sieci subpopulacji jest zależne od utrzymania mozaikowatego siedliska pozbawionego barier [1].
Gatunki o małych zdolnościach dyspersyjnych, a także większość ryb czy ważek wymaga, by struktura przestrzenna korytarzy ekologicznych była ciągła. Gatunki, które mają duże zdolności dyspersyjne mogą przemieszczać się wykorzystując nieciągłe płaty siedliska. Taką strukturę korytarza ekologicznego określa się jako mozaikową - „stepping-stones” [2, 14]. Dotyczy to ptaków i większości ssaków. Znamienne jest zróżnicowanie wśród gatunków o podobnej ekologii. O ile wilk Canis lapus przemieszcza się swobodnie między kompleksami leśnymi na odległości dziesiątków kilometrów, to ryś Lynx lynx preferuje krajobraz, w którym tereny leśne nie są rozdzielone dużymi terenami otwartymi (tab. 1) [1].
Forma dyspersji i odległość na jaką przemieszczają się diaspory roślin jest zróżnicowana. Wśród gatunków z Załącznika 2 Dyrektywy Siedliskowej znajdują się w większości te, które przemieszczają się na bardzo małe odległości, jak mchy (np. widłoząb zielony Dicranum viride, bezlist okrywowy Buxbaumia viridis, sierpowiec błyszczący Drepanocladus vernicosus) czy żmijowiec czerwony Echium russicum. Mimo potencjalnych możliwości dalekiej dyspersji, nasiona obuwika pospolitego Cypripedium calceolus ważące kilka mikrogramów kiełkują w sąsiedztwie rośliny macierzystej [19, 20].
Przemieszczanie diaspor na większe odległości jest możliwe najczęściej dzięki zwierzętom [22]. Specjalne elementy służące do zoochorii posiada rzepik szczeciniasty Agrimonia pilosa i ponikło kraińskie Eleocharis carniolica [33]. Inne gatunki, mimo braku morfologicznych przystosowań do roznoszenia przez zwierzęta prawdopodobnie są również przez nie transportowane. Wielkość i struktura korytarzy ekologicznych dla tych roślin jest związana z wymaganiami zwierząt je przenoszących, głównie ptaków [22].
- poprz.
- nast. »»