Punktualność jest jedną z najważniejszych cech jakości usług transportowych zarówno dla pasażera, jaki i dla przewoźnika oraz organizatora transportu. W artykule przedstawiono ocenę punktualności odjazdów z przystanków i czasów trwania kursów dla wybranych linii tramwajowych w Krakowie, Łodzi i Katowicach.

Postulat punktualności należy do najczęściej wymienianych przez mieszkańców miast postulatów przewozowych [2], [3], [5], [6], [7], [8]. Jest postulatem, który ze względu na prostotę porównywania jest często stosowany. Wyraża on zgodność rzeczywistego czasu odjazdu pojazdu z przystanku z czasem przewidzianym w rozkładzie jazdy.

Z punktu widzenia pasażera ma on znaczenie w chwili podejmowania decyzji o podróży i planowania momentu jej rozpoczęcia na podstawie rozkładu jazdy, ale również w czasie jej trwania, gdyż określa czas dotarcia do miejsca zakończenia przejazdu pojazdem komunikacji zbiorowej. Niepunktualność wyrażająca się wcześniejszym odjazdem pojazdu niż termin odjazdu wynikający z rozkładu jazdy oznacza często dla pasażera utratę zaplanowanego połączenia i konieczność oczekiwania na przyjazd kolejnego pojazdu. Niepunktualność wynikająca z przyjazdu opóźnionego w stosunku do rozkładu jazdy wiąże się z wydłużeniem czasu przejazdu od miejsca początkowego do miejsca końcowego podróży.

Z punktu widzenia przewoźnika punktualność stanowi miarę wypełnienia deklaracji świadczenia usługi przewozowej w określonym czasie i w określonej przestrzeni. Z kolei niepunktualność powoduje trudności organizacyjne związane z zapewnieniem wystarczającej liczby pojazdów, które umożliwiają zrealizować wszystkie kursy zaplanowane w rozkładzie jazdy.

Komunikacja tramwajowa przeżywała w swojej historii lata wzrostu i spadku zainteresowania. Obecnie, do wzrostu jej znaczenia, przyczyniają się z jednej strony duże zdolności przewozowe, możliwość zapewnienia znacznego komfortu jazdy w nowoczesnych pojazdach oraz aspekty ekologiczne wyrażające się w mniejszym zanieczyszczeniu powietrza przez szynowe pojazdy komunikacji zbiorowej w stosunku do pojazdów autobusowych.

Postulaty zrównoważonego rozwoju transportu w miastach zachęcają do optymalizacji wykorzystania różnorodnych środków transportu i tworzenia współmodalności pomiędzy różnymi rodzajami transportu zbiorowego (pociąg, tramwaj, metro, autobus, taksówka) i transportu indywidualnego (samochód, motocykl, rower, chodzenie pieszo). Celem takiego podejścia jest zapewnienie rozwoju gospodarczego i odpowiedniej mobilności mieszkańców, ale również odpowiedniego poziomu życia i ochrony środowiska [4].

W zatłoczonych aglomeracjach miejskich transport zbiorowy coraz częściej korzysta z wydzielonych pasów ruchu, pasów wspólnych dla komunikacji autobusowej i tramwajowej, priorytetów mających ułatwić włączanie się do ruchu i przejeżdżanie przez skrzyżowania z sygnalizacją świetlną. Zabiegi te mają przyczynić się do zwiększenia niezawodności kursowania pojazdów komunikacji zbiorowej, a przede wszystkim punktualności, regularności i prędkości jazdy.

W artykule przedstawiono porównanie wybranych wskaźników punktualności w uzyskanych dla komunikacji tramwajowej w Krakowie, Łodzi i Katowicach.

Sposób przeprowadzania obserwacji

Pomiary w Krakowie i Katowicach przeprowadzano metodą obserwacji wewnątrz pojazdów. Obserwatorzy notowali czas odjazdu pojazdu z każdego przystanku (z dokładnością do minut) oraz liczbę pasażerów wsiadających i wysiadających na każdym przystanku. W Krakowie pomiary przeprowadzono tylko w dniu roboczym w październiku i listopadzie 2007 r. dla 10 spośród 23 linii tramwajowych obsługiwanych w tym mieście, natomiast w Katowicach w dni robocze, soboty i niedziele w kwietniu i maju 2007 r. dla 14 spośród 32 linii obsługiwanych w aglomeracji katowickiej.

W Łodzi pomiary wykonywano metodą obserwacji zewnętrznych w ciągu całego 2007 r. w pobliżu 65 przystanków tramwajowych rozlokowanych na sieci komunikacji tramwajowej. Na jednym przystanku obserwacje przeprowadzano raz lub wielokrotnie, nawet 12 razy w roku. Czas przeprowadzania obserwacji jednego dnia wynosił od 2 do 3 godzin, kilka razy około 5 godzin, tylko w jednym przypadku 9 kolejnych godzin. Liczba zaobserwowanych pojazdów podczas pojedynczego pomiaru wynosiła od 12 do 75 pociągów tramwajowych.

Punktualność odjazdów ze wszystkich przystanków

Metody obserwacji pojazdów komunikacji tramwajowej w każdym badanym mieście pozwalają na określenie odchyłki rzeczywistego odjazdu z przystanku od czasu zaplanowanego w rozkładzie jazdy. Odchyłka przyjmuje wartości dodatnie, gdy odjazd następuje przed terminem wyznaczonym w rozkładzie jazdy i wartości ujemne, gdy odjazd jest opóźniony.

W tablicy 1 zestawiono rozkład zaobserwowanych wielkości odchyłek od terminów odjazdów zaplanowanych w rozkładach jazdy dla badanych linii tramwajowych w Krakowie, Łodzi i Katowicach.

W Krakowie i Katowicach największa liczba odjazdów z przystanków odbywa się w zaplanowanym w rozkładzie jazdy terminie. W Krakowie oznacza to blisko 26% odjazdów, w Katowicach w dni robocze 27%, w soboty 28% i w niedziele 31% odjazdów. W Łodzi największa liczba 19% odjazdów jest opóźnionych o 1 minutę. W przedziale tolerancji uznawanym przez pasażerów za dopuszczalny (w Krakowie oznacza to opóźnienie do 3 minut i przyspieszenie do 2 minut, a w Łodzi opóźnienie do 4 minut, ale przyspieszenie tylko do 1 minuty) lokuje się w Krakowie 82% odjazdów, w Łodzi 74%, a w Katowicach najwięcej tzn. od 78-88% odjazdów w zależności od typu dnia i przyjętego przedziału tolerancji.

Rozkłady odchyłek od punktualności wykazują zdecydowaną przewagę odjazdów opóźnionych – rys. 1 i rys. 2. Maksymalna wartość opóźnienia wynosi w dni robocze w Krakowie i Katowicach ponad 50 min, a w Łodzi nawet 88 min. Maksymalne przyspieszenia wynoszą około 15 min, a w Łodzi nawet 44 min. Średnia wartość przyspieszenia odjazdu w Krakowie i Katowicach nie przekracza 2 minut, a w Łodzi jest nieco wyższa i wynosi 2,3 min. Średnia wartość opóźnienia w dni robocze przekracza 3 min w Krakowie i w Katowicach, a w Łodzi nawet 5 min. W soboty i niedziele średnie wartości przyspieszeń i opóźnień odjazdów są mniejsze. Na wielkość średniego opóźnienia i przyspieszenia bardzo duży wpływ mają ekstremalne wielkości opóźnienia lub przyspieszenia. Przeciętne wielkości opóźnienia i przyspieszenia lepiej w tym wypadku charakteryzują kwartyle. W Krakowie 25% przypadków odchyłek od punktualności (kwartyl Q1) oznacza 2 minutowe opóźnienie, a 50% wszystkich odjazdów z przystanków (rozstęp kwartylowy Q3-Q1) mieści się w przedziale od 2 minut do 0 minut opóźnienia. W Łodzi Q1 wynosi 4 minuty opóźnienia, a 50% odjazdów obciążonych jest odchyłką od punktualności od 4 do 1 minut opóźnienia. W Katowicach 25% odjazdów w dni robocze ma opóźnienia większe od 2 minut, a w soboty i niedziele od 1 minuty.

Zofia Bryniarska  
Politechnika Krakowska
Zakład Organizacji i Ekonomiki Transportu