Obszar Natura 2000 jest najmłodszą formą ochrony przyrody, jaką ustanowiono na terytorium Polski. Jest również elementem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 - programu ochrony przyrody mającego na celu wyznaczenie i zastosowanie działań na rzecz zachowania bogactwa przyrodniczego Europy, poprzez wydzielenie sieci obszarów chronionych na terenie Europy, a przede wszystkim w państwach Unii Europejskiej.
c) Czas przeznaczony na badania terenowe PZO oraz ich metodyka
Kolejnym problemem zidentyfikowanym w czasie sporządzania Planów Zadań Ochronnych (zwłaszcza dla obszarów specjalnej ochrony ptaków) był zbyt krótki ich czas wykonywania. W czasie konsultacji społecznych – członkowie ZLW podnosili argumenty zbyt późnego wyjścia w teren przez wykonawców PZO. Dopełnienie spraw formalnych spowodowało, że wyjście w teren ekipy badającej ptaki było możliwe dopiero w okolicach czerwca 2012 roku. Zakończenie projektu tego PZO zaplanowano natomiast na połowę listopada tego samego roku, więc nie było możliwe aby, wykonawcy sami przeprowadzili wizję w czasie przelotów wiosennych oraz kulminacyjnego okresu gniazdowania poszczególnych przedmiotów ochrony.
Problemem, który wiąże się z tematyką wizji terenowych jest także brak ujednoliconej metodyki, na podstawie której powinien być oceniany stan przedmiotów ochrony w danym obszarze Natura 2000. Aspekt ten dotyczy przede wszystkim gatunków ptaków, dla których wykonawcy przykładowego Projektu PZO zaproponowali własną skalę ocen poszczególnych wskaźników. Niemniej jednak, dla innych obszarów Natura 2000 również starano się dostosować zaproponowaną przez GIOŚ metodykę. Zdaniem wielu ekspertów (m.in. w czasie spotkania w RDOŚ w Krakowie – warsztaty „Dotychczasowe doświadczenie z PZO” z dnia 22 lutego 2013 roku) zaadaptowanie metodyki Generalnego Inspektoratu Ochrony Środowiska do wszystkich obszarów Natura 2000 w Polsce generowała niepotrzebne „zafałszowania” w ocenie poszczególnych przedmiotów ochrony. Wynikało to z faktu specyfiki oraz unikatowości danego terenu chronionego, gdzie mimo iż stan siedliska oceniany był na prawidłowy – zgodnie z ogólną metodyką GIOŚ należało nadać mu ocenę U1 – niezadawalający. Przykładem może być tutaj wskaźnik „udział martwego drewna”, który (zdaniem większości członków ZLW, a zwłaszcza pracowników Lasów Państwowych) w metodyce jest stanowczo zawyżony i bardzo ciężko znaleźć obszary, które zgodnie z metodyka otrzymałyby pod tym względem ocenę FV.
Na wspomnienie jeszcze zasługują dylematy odnośnie m.in.:
‒ wyznacznika najniższej ceny w przetargu na wykonawcę PZO,
‒ nieodpowiednio zestawione szablony PZO oraz zbyt ogólnikowe stosowanie skrótów i zapisów w szablonie PZO np. zgeneralizowane kody zagrożeń oraz sztywne, tabelaryczne układy zestawień danych, które często są trudne do zweryfikowania dla członków Zespołu Lokalnej Współpracy,
‒ błędna opinia w społeczeństwie stanowiąca o szeregu zakazów na obszarach Natura 2000 oraz dosłowne rozumienie wymienianych w PZO zagrożeń jako sztywnych zakazów i barier dla rozwoju gospodarczego.
Plany Zadań Ochronnych to stosunkowo nowa forma opracowań planistycznych w ochronie przyrody i sposób ich tworzenia jest (jak się okazało w praktyce) procesem dość trudnym. Powyższe problemy to jedynie zarys utrudnień, jakim muszą sprostać zarówno wykonawcy, jak i pracownicy Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska. Brak doprecyzowanych reguł do sporządzania PZO, duży sprzeciw społeczny, niewielka liczba osób zasiadających w ZLW oraz niekiedy zbyt restrykcyjne propozycje zapisów proponowane przez organizacje ekologiczne sprawiają, że omawiane dokumenty planistyczne nie są poważnie traktowane przez społeczeństwo oraz poszczególne organizacje publiczne, czy prywatne. Obszary Natura 2000 są w większości traktowane jak „zło konieczne”, a w skrajnych przypadkach żąda się ich usunięcia z list obszarów chronionych.
4. Rola Planów Zadań Ochronnych w innych opracowaniach środowiskowych oraz opracowaniach dla budownictwa komunikacyjnego
Szczegółowy zakres OOS podane są w Ustawie o ochronie przyrody [2], Ustawie o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko [6], a także rozporządzeniu w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko [7]. Należy jednak nadmienić, że każdy raport OOS powinien wyczerpująco przedstawiać informacje nt. lokalizacji terenu na, którym jest planowana inwestycja, odniesień obowiązujących miejscowych aktów prawnych, warunków przyrodniczych, gospodarczych oraz przede wszystkim ocenie oddziaływania na poszczególne elementy otoczenia.
PZO jest zatem doskonałą dokumentacją źródłową, z którą powinien zapoznać się każdy, kto bierze udział w tworzeniu danego raportu OOS przedsięwzięcia zlokalizowanego na terenie obszaru Natura 2000 lub znajdującego się w jego sąsiedztwie (w mniejszym stopniu dla terenów Natura 2000 znacznie oddalonych od inwestycji, gdzie oddziaływanie może być bardzo znikome). Twórcy podobnych opracowań (OOS) co prawda zdają sobie sprawę, z konieczności zawierania w raportach oceny oddziaływania na obszary Natura 2000 (o ile występuje taka konieczność [6]), jednak do tej pory do weryfikacji zasobów przyrodniczych tych form ochrony przyrody stosowano głównie Standardowe Formularze Danych. W powyższym rozdziale opisano, jakie mogą wiązać się z tym zafałszowania i swoiste „przekoloryzowania” występujących na terenie Natury 2000 przedmiotów ochrony. Dlatego pomimo często negatywnej oceny, jaką są otoczone PZO należy wykorzystywać je jako główne źródło informacji do ewentualnej oceny oddziaływania przedsięwzięcia. Oczywiście niezbędne dla prawidłowego sporządzenia OOS jest przeprowadzenie dokładnej inwentaryzacji przyrodniczej, co pozwoli na porównanie zebranych danych terenowych do informacji zawartych w PZO.
Mając na uwadze uwzględnienie zakresu merytorycznego PZO w raportach OOS poniżej zaprezentowano przykładowe informacje oraz spostrzeżenia, które mogą być pomocne w początkowej fazie tworzenia raportu OOS:
‒ Jeśli planowana inwestycja jest zlokalizowana na terenie lub części Natury 2000 można zastosować wyszczególnione w PZO wykazy obowiązujących dokumentów planistycznych oraz strategicznych, tj. MPZP, SUiKZP, Plany Urządzenia Lasu, Strategie Rozwoju Gmin, Programy Ochrony Środowiska itp. Autorzy powstającego opracowania posiadają więc odniesienie do najaktualniejszych danych, jakie były związane np. z zagospodarowaniem przestrzennym terenu w czasie sporządzania PZO. Dodatkowo, PZO zawiera analizę zapisów w powyższych opracowaniach planistycznych i strategicznych – czy ich brzmienie nie jest sprzeczne z postulowaną treścią w PZO oraz czy w związku z tym nie proponuje się ich zmiany tak, aby np. naniesione planowane zagospodarowanie terenu, jako zabudowa mieszkalna w miejscach występowania przedmiotów ochrony zostało zamienione na formę użytkowania terenu nie pogarszającą stanu gatunków/siedlisk chronionych.
‒ W tekście PZO powinny być również zawarte instytucje sprawujące funkcje na danym terenie oraz zestawienia publikowanych i niepublikowanych danych literaturowych, które mogą być doskonałym źródłem wiedzy o obszarze. Dodatkowo w PZO podawana jest ich szczegółowość oraz ocena, czy ich wartość merytoryczna jest duża, średnia, czy też znikoma. Takie dane (oraz sam tekst PZO) potrafią przedstawiać informacje na temat szlaków migracyjnych zwierząt, położenia w aspekcie fizycznogeograficznym, botanicznym, hydrologicznym itp.
‒ W czasie sporządzania OOS bardzo duże znaczenie będą miały informacje uwzględniające w PZO dane z inwentaryzacji zasobów przyrodniczych. W dokumentacji dla obszaru Natura 2000 pomimo szczegółowej charakterystyki zidentyfikowanych na danym terenie gatunków roślin, zwierząt oraz siedlisk można zweryfikować ich występowanie w terenie (załączniki mapowe oraz warstwy shp). Na załącznikach graficznych uwzględniających dane z badań obszaru na potrzeby tworzenia PZO, można sprawdzić gdzie dokonano stwierdzenia danego gatunku lub w którym miejscu znajduje się dane siedlisko przyrodnicze. Ponadto załączniki mapowe oraz dane GIS będą przedstawiały lokalizację głównych zagrożeń dla przedmiotów ochrony, miejsca prowadzenia działań ochronnych, monitoringowych oraz tereny objęte innymi formami ochrony przyrody. Dołączone natomiast do warstw SHP pliki DBF (tabele atrybutowe zestawiające najważniejsze informacje o każdym przedmiocie ochrony) pozwalają np. na analizę liczebności populacji danego gatunku bez konieczności zagłębiania się w tekst PZO. Już pobieżna analiza tych materiałów z prac terenowych pozwoli ocenić, czy dana inwestycja będzie znacząco oddziaływała na teren chroniony prawnie (np. zaplanowany przebieg projektowanej drogi nie przecina siedlisk przyrodniczych, czy miejsc występowania gatunków roślin i zwierząt) i czy będzie mogła zostać przeprowadzona.
‒ Pomimo, że informacje o środowisku oraz dostępność danych zawartych w PZO jest ogromna – w wyjątkowych przypadkach należy do nich dość podchodzić z dużą ostrożnością. Taka konieczność występuje tylko w przypadkach bardzo rzadkich gatunków roślin oraz zwierząt, które mogą się stać częścią tzw. ekobiznesu. Ze względu na wielką unikatowość gatunku, dane na jego temat w PZO mogą zostać oznaczone jako tzw. „informacje/dane wrażliwe”. Oznacza to, że informacje podane zwłaszcza na załącznikach graficznych (dane lokalizacyjne) mogły zostać w odpowiedni sposób wektoryzowane (i znany tylko dla wykonawców PZO oraz RDOŚ). Takie działania mają na celu ochronę unikatowych gatunków w skali świata, jeżeli publiczny dostęp do informacji o gatunku mógłby stanowić zagrożenie dla jego ochrony np. z powodu nielegalnego kolekcjonowania okazów. W przypadku uznania gatunku za wrażliwy informacja o jego występowaniu nie zostanie ujawniona opinii publicznej przez Komisję Europejską z jej własnej inicjatywy np. przez umieszczenie jej na publicznej witrynie internetowej [8]. Jako przykład można tutaj podać sówkę puszczykówkę zinwentaryzowaną w jednym z nadbużańskich obszarów Natura 2000. Okazy kolekcjonerskie tego małego motyla mogą bowiem osiągać zawrotną cenę, a podanie jego dokładnej lokalizacji wiązałoby się z dużym zagrożeniem, jakim byłby zbiór kolekcjonerski. Dlatego też przed kompleksowym zaadaptowaniem danych z PZO należy uzyskać informację z RDOŚ, czy przekazane dane nie są obarczone specjalnie wygenerowanym „błędem”.
‒ Oczywistym udogodnieniem w czasie sporządzania raportu OOS jest także skład autorski opracowania Planu Zadań Ochronnych. W przypadku wątpliwości lub trudnej jednoznacznej oceny, czy inwestycja będzie oddziaływała na dany przedmiot ochrony bardzo dobrym rozwiązaniem jest skontaktowanie się z wykonawcami PZO lub bezpośrednim koordynatorem Planu (informacje nt. koordynatorów dostępne są w RDOS).
Analizując zarządzenie w sprawie PZO oraz załączoną dokumentację (w tym szablon PZO) można stwierdzić, że każdy rozdział zawiera pomocną informację, jaka może być zweryfikowana w sporządzaniu dokumentów projektowych danej inwestycji. Niemniej jednak głównym i najważniejszym czynnikiem determinującym raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko powinna być przeprowadzona szczegółowa inwentaryzacja przyrodnicza weryfikująca dane zawarte w PZO oraz zaktualizowanym na jego podstawie SDF, który w odróżnieniu od SDF sprzed sporządzenia PZO nie powinien zawierać zawyżonych i błędnych ocen przedmiotów ochrony.
5. Wnioski
Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody [2] oraz ustawą [6] podstawowym warunkiem przeprowadzenia danej inwestycji jest uzyskanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia (DUS). Szczegółowe analizy materiałów zawartych w PZO oraz dokładna argumentacja przedstawiająca ciąg przyczynowo-skutkowy o braku, bądź występowaniu oddziaływania na przedmioty ochrony obszaru Natura 2000 zwiększy wiarygodność raportu oraz (w pewnym sensie) zwizualizuje pracownikom instytucji wydającej decyzję (DUS), iż przeanalizowano wszystkie dostępne materiały, aby prawidłowo ocenić prognozowany wpływ inwestycji na obszar Natura 2000. Rzetelnie przeprowadzona inwentaryzacja przyrodnicza, skupiająca dane z badań terenowych na potrzeby PZO pozwoli na precyzyjne oraz adekwatne zaprojektowanie wariantów przedsięwzięcia (o ile to możliwe omijających siedliska i gatunki chronione) z oraz urządzeń niwelujących wpływ na przedmioty ochrony (np. w przypadku dróg odpowiednie przejścia pod lub nad powierzchnią drogi).
W kwestiach problemowych (jeżeli istnieją wątpliwości, czy inwestycja negatywnie oddziałuje na dany przedmiot ochrony) w wielu przypadkach możliwy jest również kontakt oraz wykonanie opinii eksperckiej przez wykonawców PZO. Takie postępowanie umożliwi na ograniczenie zarówno wątpliwości autorów OOS na temat potencjalnego negatywnego oddziaływania oraz (jako załącznik do raportu) a także będzie stanowiło dokument popierający określone rozwiązanie/argumentację w raporcie OOS.
Mając na uwadze powyższe szczegółowo przeanalizowane PZO może warunkować prostsze uzyskanie decyzji środowiskowej lub chociażby wpływać na zmniejszoną liczbę uwag oraz warunków, jakie należy spełnić w czasie oraz po wykonanym przedsięwzięciu. W niektórych przypadkach PZO umożliwi wcześniejsze wycofanie się z nietrafionego pomysłu o lokalizacji inwestycji komunikacyjnej w danym terenie bez konieczności ponoszenia kosztów na późniejszych etapach wykonywania dokumentacji i analiz.
Literatura:
- „Traktat Ateński”, 2003. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20040900864 (marzec 2014).
- Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 maja 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie przyrody (Dz. U. 2013, poz. 627).
- Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce – „Shadow List” , Szczegółowa analiza wdrożenia Dyrektywy Siedliskowej oraz Syntetyczne ujęcie wdrożenia Dyrektywy Ptasiej, Paweł Pawlaczyk, Andrzej Kepel, Radosław Jaros, Radosław Dzięciołowski, Przemysław Wylegała, Agnieszka Szubert, Paweł Olaf Sidło; Warszawa 2004
- Aktualizacja Shadow List obszarów siedliskowych sieci Natura 2000 w Polsce, Aneks do raportu na temat reprezentatywności ujęcia gatunków i siedlisk przyrodniczych z Dyrektywy Siedliskowej; Poznań, Świebodzin, Klub Przyrodników, Salamandra – Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody, WWF, Warszawa 2006;
- http://natura2000.gdos.gov.pl/ (marzec 2014 r.)
- Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 sierpnia 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko.
- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010 nr 213, poz. 1397).
- Instrukcja wypełniania Standardowego Formularza Danych obszaru Natura 2000; Wersja 2012.1; http://www.gdos.gov.pl/Articles/view/1914/Baza_danych (marzec 2104 r.).